Reproducimos a continuación a versión en galego da conferencia inaugural de Josep Fontana, membro do Consello Editorial de SinPermiso, no simposio “España contra Catalunya: unha mirada histórica (1714-2014)”, celebrado en Barcelona o pasado 12 de decembro.
A maior das perdas que sufriu Cataluña como consecuencia da derrota de 1714 foi, na miña opinión, a dun proxecto político que, no transcurso de máis de catrocentos anos, desde as Cortes de 1283 ata as de 1706, elaborara un sistema de goberno representativo que, coa democratización que culminara coas cortes de 1702 e 1706, [1] figuraba entre os máis avanzados e democráticos de Europa, segundo habería de recoñecer o propio Felipe V ao xustificar a súa vontade de destruílo co argumento de que os cataláns, despois do que conseguiran nas últimas Cortes, tiñan máis liberdades que os ingleses co seu goberno parlamentario [2].
O medo a que ese sistema puidese conducir á creación dunha república, como temía o conde de Montemar, que afirmaba que os cataláns eran “idólatras nos seus privilexios, cuns visos de república na súa media liberdade, que se non a lograron enteira, non se dubide que o pretenderon”, [3] non estaba xustificado. O republicanismo aparecería nos momentos finais da resistencia, cara 1714, nun clima de exasperación, cando se sabía que Felipe V non aceptaba facer ningunha concesión con respecto á conservación do sistema político catalán [4].
Sosteño que esta foi a perda máis grave, porque o conxunto de leis, liberdades e garantías que integraban este sistema era necesario para asegurar a continuidade do rumbo que estaba a seguir a sociedade catalá, que a comezos do século XVIII parecía dirixirse cara unha forma de evolución similar ás que seguían Holanda ou Inglaterra, asociando un proceso gradual de democratización ao desenvolvemento dunha economía capitalista.
Con todo, o que hoxe ten que quedar claro é que o proxecto catalán non se formulara en termos de separación. Os lazos que se estableceran con Castela ou con Andalucía pola vía das relacións e dos intercambios eran o suficientemente fortes como para aspirar a conservalos nunha monarquía composta, do estilo do que sería o Imperio Austrohúngaro. Os cataláns eran verdadeiramente conscientes, ademais, de que o éxito que puidesen conseguir nas súas demandas de liberdade era unha condición para a democratización do conxunto dos reinos da monarquía, que é o que explica que sostivesen durante a guerra que a súa loita era tamén “pola liberdade de todos os españois”. A súa derrota significou en efecto, que as posibilidades de evolución política da Coroa de Castela se aprazasen polo menos un século.
Recoñecíao en 1932 Manuel Azaña ao dicir: “O último estado peninsular procedente da antiga monarquía católica que sucumbiu ao peso da coroa despótica e absolutista foi Cataluña; e o defensor das liberdades catalás puido dicir, con razón, que el era o último defensor das liberdades españolas” [5].
A guerra que denominamos de Sucesión foi especialmente unha pugna entre un sistema político que apuntaba nunha liña de progreso e democratización e un poder monárquico absoluto, fundamentado na conservación do dominio feudal da terra, que representou un freo para o desenvolvemento das monarquías de Francia e de España no século XVIII, mentres a existencia dun goberno parlamentario favorecía o crecemento de Inglaterra.
Coñecemos o suficiente da historia da represión borbónica e dos sufrimentos aos que se viron sometidos os derrotados dos primeiros momentos. Castellví dinos que os anos de 1716 a 1720 “foron dos máis aciagos que pasaron en centurias na Cataluña”, con todo tipo de extorsións e violencias, agravadas en 1716 pola fame, como consecuencia dunha mala colleita e da confiscación do gran para a provisión do exército, nun momento no que os lobos multiplicáronse, ante a indefensión dos campesiños, que tiveran que entregar todas as súas armas [6].
O que máis me interesa destacar, porén, é que a actuación represiva formaba parte do proxecto político que os vencedores querían aplicar a Cataluña. Un proxecto que ía dirixido a converter os territorios anexionados en provincias gobernadas de xeito similar ás da Coroa de Castela, a fin de impoñerlles as mesmas condicións de dominio.
O primeiro paso para conseguir esa nivelación foi a destrución dos órganos de goberno: Cortes e Xeneralidade. O seguinte foi baleirar de poder os municipios, que tiñan un papel moi importante no sistema político catalán. Macanaz propuña que se confiasen os concellos a “rexedores castelás, pois con isto (…) iranos instruíndo nos usos e costumes de Castela”. A causa principal da decadencia dos concellos non sería, porén, esta, senón outra moito máis eficaz: a corrupción producida pola venda de cargos municipais que introduciu o réxime borbónico [7].
Salváronse soamente o dereito civil catalán, polo medo que tiñan os vencedores da confusión que puidese crearse se o anulaban. E este foi un feito importante, porque revela a existencia naqueles momentos dunha sociedade na que as regras que rexen as relacións privadas –non soamente matrimonios e herdanzas, senón tamén os contratos, en todo o que ten que ver coa propiedade e o cultivo da terra– eran diferentes das da Coroa de Castela como para facer imposible a súa substitución.
Para asegurar a asimilación política era preciso comezar domesticando os cataláns. A desconfianza ante esta xente rebelde e incorrixible manifestábaa xa Patiño en 1715, inmediatamente despois de terminada a guerra: “O xenio dos naturais é amante da liberdade, afeccionadísimo a todo xénero de armas, prontos na cólera, rixosos e vingativos, e dos que sempre se debe desconfiar (…). Son apaixonados á súa patria, con tal exceso que lles fai trastornar o uso da razón e soamente falan na súa lingua nativa” [8].
Pasarían os anos e, a pesares dos esforzos realizados, non se conseguiría avanzas nesta asimilación. Un militar, Pedro de Lucuce, exasperábase sesenta anos despois ante a obstinación dos cataláns: “De onde se segue que xamais esquecerán os privilexios que (…) perderon e que terán os ánimos dispostos a recobralos co máis leve motivo que se presente; e aínda se adiantan a facer vaidade dos alborotos, tendo por mérito os delitos cometidos nas súas diversas conmocións, pretextando (sic!) os feitos como accións heroicas dirixidas a conseguir a liberdade” [9].
Nesta terra insubmisa na que os conflitos, e en especial os movementos populares, manteríanse incesantemente, estábase a producir, porén, un desenvolvemento imprevisto: o milagre dun crecemento económico que distinguía netamente a evolución de Cataluña da do resto do estado. Un crecemento que era froito de factores que os vencedores non souberon identificar, como o demostra o que fosen incapaces de replicar ese mesmo proceso noutros territorios da monarquía.
As diferenzas co resto do estado eran tan evidentes, que delas vangloriábanse os representantes dos correxementos de Cataluña que nunha representación de 1773 referíanse ao milagre do cultivo de viñedos en terras aparentemente infértiles [10]. Jovellanos admirábase tamén en 1801, ao cruzar Cataluña de camiño a unha prisión de Mallorca: “Canto non sorprende ver as cepas trepando desde a saia ata os cumios dos cerros máis pendentes e que ao parecer non admiten planta humana!” [11].
Pierre Vilar amosounos como se produciu esta expansión agraria, fundada na “forza do traballo dos homes, axudados, apenas, por un pequeno aforro”: unha agricultura de pequenas explotacións, cultivadas na maioría de casos no réxime de enfiteuse, que facían un uso eficiente do traballo familiar. A súa eficacia, ademais, viña potenciada pola “intensidade dos intercambios”, o que permitía a especialización naquilo que podía producirse mellor en cada parte.
Para explicar como se chegou a este grado de desenvolvemento habería que analizar a evolución que a sociedade catalá seguira durante os séculos anteriores, ata a expansión da segunda metade do século XVII que terminara de articular a economía do país en torno a aquela Barcelona do 1700 que nos descubriu Garcia Espuche: unha cidade rica e próspera, sen grandes desigualdades sociais, aberta ao mundo, ateigada de estranxeiros e visitantes ocasionais, cun goberno municipal no que participaban gremios e oficios, reflexo a escala local dun sistema político que se rexía por constitucións votadas en Cortes [12].
Non entendían, nin podían entendelo os “ilustrados” castelás que, apercibíndose desta realidade de crecemento que tan vivamente contrastaba co estancamento da Coroa de Castela, non atoparon outra explicación que atribuíla á “laboriosidade” dos cataláns. O máis entusiasta propagador deste mito sería o aragonés Francisco Mariano Nifo, que chegaba á conclusión de que “se en España fosen todos cataláns para a acción, serían todos axentes proveitosos da riqueza e aumentos do estado” [13].
Eloxios moi similares poden atoparse na Viaxe de España de Antonio Ponz, nas Cartas Marrocas de Cadalso e no Informe no expediente da lei agraria de Jovellanos, onde pode atoparse unha afirmación tan rotunda como a que o leva a referirse ao “exemplo de Cataluña, cuxa agricultura e industria foron sempre a máis, mentres en Castela, sempre a menos” [14].
Que as cousas eran máis complexas do que pretendía a fábula da “laboriosidade”, comezaron a entendelo cando o crecemento agrario deu paso á aparición dunha industria moderna, de fábrica, que comportaba un tipo de cambios que lles parecían ameazadores para a orde social que querían preservar. Un informe da Audiencia de Cataluña de 1785 advertía a Madrid dos riscos que comportaba o enriquecemento dos burgueses fronte á dificultade de “conter o orgullo que dá ás xentes comúns o diñeiro”, e, pola outra, e moi especialmente, do perigo que podería representar a masa dos seus traballadores: de “tantos millares de homes, pechados dentro das murallas, case todos de baixísima extracción e aos que sería difícil contes nun momento desgraciado” [15].
Campomanes querería frear a expansión das fábricas catalás levando os teares ao campo. Cabarrús, que tamén condenaba a nova industria, amosábase en cambio esperanzado en que esta estaba condenada ao fracaso: “todo anuncia a ruína da industria catalá, reunida na súa maior parte en Barcelona”, xa que esta acumulación de traballadores provocara un aumento dos salarios “que precisamente ha de inhabilitar as súas producións”. Non entendía que o traballo realizado con máquinas, e cunha boa organización interna da fábrica, podía comportar, en función dunha maior produtividade, uns prezos finais máis favorables, cos que non poderían competir os produtor elaborados nun entorno rural, a pesares de que os realizaran con salarios interiores [16].
Mentres a sociedade catalá emprendía o camiño da industrialización que a iría diferenciando cada vez máis da castelá, a burguesía organizábase na Xunta de Comercio, a fin de asumir unha representación colectiva que lle permitise negociar co goberno. Comezaban, ademais, a mirar máis lonxe e a planificar o futuro. Recuperar o que se perdera en 1714 estaba máis aló das súas posibilidades, a pesares de que botasen de menos os vellos tempos: como facía Capmany cando eloxiaba aquel sistema de leis no que “había estamentos e todos tiñan a súa parte no goberno público, de cuxo concerto resultaba a unidade”.
O novo proxecto de futuro que comezaron a construír, aquilo que Ernest Lluch chamou “un proxecto ilustrado para Cataluña”, tiña pouco que ver coas ideas dos “ilustrados” casteláns, que pretendían simplemente mellorar un sistema que asegurase a supervivencia do absolutismo no poder e do feudalismo nos campos, que é o que explica que un texto como o Informe de Jovellanos, que ía máis aló diso, fose condenado pola Inquisición e quedase sen influencia práctica.
O programa da Xunta de Comercio, elaborado por homes como Antoni de Capmany ou Jaume Caresmar, [17] aspiraba a restablecer polo menos unha parte do proxecto de 1714, pero esta vez nun marco político diferente, que sería o dunha nación española común onde fose posible recuperar determinados graos de liberdade, nun marco constitucional compartido, a cambio de aceptar, para facilitar o proceso, unha serie de renuncias que haberían de comezar pola da lingua propia.
Este é o programa que Capmany defendería nas Cortes de Cádiz, e que estará na base dos proxectos políticos da burguesía catalá na primeira metade do século XIX. O triunfo definitivo do constitucionalismo español, a partires de 1837, resultaría, porén, decepcionante para as súas esperanzas. O que os liberais españois lles ofrecían seguía a ser un programa de absorción nunhas condicións que non respondían as súas necesidades. Podemos velo en personaxes como o xeneral Evaristo San Miguel, heroe do liberalismo, cando se queixaba das dificultades que se produciran con Cataluña “desde a súa incorporación á Coroa de Castela”; ou na reacción dun Mesonero Romanos, que se entusiasmaba ante a visión do traballo colectivo en Cataluña, pero tronaba contra o “maldito idioma” e o “provincianismo” [18].
A realidade era que resultaba difícil unificar dúas sociedades que durante séculos desenvolvéranse de xeito diferente, e que, en pleno proceso de crecemento industrial, seguían funcionando a velocidades diferentes. Temos unha mostra clara disto no medo que os políticos liberais españois do século XIX tiñan á industrialización, temerosos de que os cambios sociais que esta traía consigo se estendesen desde Cataluña ao conxunto de España.
Entre os primeiros argumentos dos partidarios do librecambio atopamos a conveniencia de impedir o desenvolvemento industrial, porque “ese xerme revolucionario que se abriga nos talleres chegará algún día a ser de fatais consecuencias para os pobos manufactureiros”. Os sucesos revolucionarios europeos de 1848 levarían a un autor castelán a felicitarse polo feito de que en España “a industria fabril non progresa”, e a propoñer que seguise así: “por que non nos preservaremos sos nós do torrente de anarquía e desorde que inunda hoxe as nacións de Europa?” [19]. A paz social valía o prezo do retraso económico.
En decembro de 1850, Martínez de la Rosa tranquilizaba a Donoso Cortés, aterrado polo que cría inminente triunfo do comunismo, asegurándolle que estas ideas non podían entrar en España porque era “unha nación eminentemente agricultora”, onde “a industria está pouco desenvolvida; só hai algúns centros de produción industrial, como Barcelona e outros; pero no xeral a poboación é rústica, (…), carece destes grandes centros de produción e de consumo, e non sinte estas necesidades ficticias, que asaltan aos habitantes das grandes cidades”. Mercé a este feito, concluía, “as malas doutrinas que sublevan as clases inferiores, non están difundidas, por fortuna, como en outras nacións” [20].
A diferencia existente entre a sociedade agraria castelá e a industrial catalá traducíase na súa incomunicación. Non existía nestes anos unha patronal que promovese os intereses conxuntos dos empresarios españois, porque non tiñan intereses comúns. As entidades patronais da industria eran fundamentalmente catalás e aos seus dirixentes lles resultaba difícil atopar en Madrid interlocutores cos que negociar os seus problemas. En xusta correspondencia, non había no resto de España sindicatos obreiros modernos como os que se organizaron na industria téxtil catalá durante os anos corenta do século XIX.
As diferenzas reflectíanse en aspectos moi diversos. En Cataluña, por exemplo, non había as acumulacións persoais de riqueza que se daban noutros lugares, como demostra o modesto papel das fortunas catalás nas listas dos maiores contribuíntes do estado; pero o nivel de vida da poboación modesta era superior. Joan Cortada escribía cara 1860: “O catalán viste ben (…), non guisa a súa comida nunha tixola, nin durme sobre un montón de palla: come todos os días o seu pucheiro, máis ou menos suculento, pero cubre a súa mesa con branquísimo pano, cada persoa come no seu prato, e co seu cuberto, e toda a familia durme en cama coa súa sábena, e a súa frazada no inverno. Se non nos propuxéramos evitar toda comparación, poderiamos dicir lindezas acerca do que vimos nas nosas viaxes” [21].
Hai, ademais, un aspecto crucial da cuestión, que non adoita terse en conta e que dificultaba a asimilación nos termos propostos, e é que as capas populares da nosa sociedade conservaban un sentimento vivo de identidade e unha certa memoria da súa propia historia. Demóstrao, por exemplo, o caso dos milicianos nacionais barceloneses de 1841, un corpo civil integrado sobre todo por mesteirais, que na súa defensa por intervir no intento de derrubar a Cidadela de Barcelona alegaron que o fixeran para devolver aos cidadáns os terreos que lles foran arrebatados “pola forza e o capricho dun tirano”, referíndose a Felipe V, e remataron, como última e definitiva xustificación, proclamando que o fixeran “porque somos libres, porque somos cataláns” [22]. Permitídeme lembrar que en 1841 non había ninguén que fixese propaganda catalanista –o propio termo “catalanismo” estaba por inventar–, e os feitos de 1714, datados 125 anos antes, non se ensinaban nin moito menos na escola.
As diferenzas das que falo afectaban tanto aos de arriba como aos de abaixo. Recoñecíao en 1864 un gobernador civil de Barcelona que falaba do espírito de independencia dos cataláns, “que se revela en todos: nas clases pobre polas insurreccións e motíns, e nas medias elevadas por certo afastamento da corte e tendencia a vivir dos seus propios recursos. Unha proba disto é o carácter do que veñen sempre revestidos os deputados a cortes, sexa cal fose o seu partido político. Véselles ser ministeriais ou oposición, pero sen submisión, conservando a súa independencia” [23].
A diferencia ás insurreccións das “clases pobres” tiña que ver, por enriba de todo, coa actividade do movemento obreiro, que en 1855 protagonizara a primeira folga xeral da historia de España, coa persistencia no noso país de movementos republicanos e con correntes de socialismo utópico como os cabetianos.
En canto aos deputados, por outra parte, é certo que encaixaban mal nunha política que non era a que correspondía ao seu modelo de sociedade. De 1833 a 1868, en trinta e cinco anos que viran pasar polo goberno a centos de ministros –só en Facenda houbo setenta e dous cambios– non atopamos máis que a sete ministros cataláns, a maioría dos cales duraron poucos meses e non tiveron ocasión de facer nada que valese a pena recordar.
Tampouco é que o tivesen fácil. A incomprensión cara as súas formas de vida reforzábase polo problema da lingua, ou mellor dito, do “acento”. Nunha práctica parlamentaria concibida esencialmente como un exercicio retórico, os que falaban castelán cun acento local non o tiñan fácil. Ou, polo menos, os que o facían cun acento catalán, porque non parece que o acento andaluz ou o galego fosen obstáculos para unha carreira parlamentaria. Incluso ao xeneral Prim, que se expresaba sobre todo co sable, unha admiradora reprochoulle “ese terrible deixe catalán”.
Cortada, que non só utilizaba o castelán nas súas obras históricas e na súa ensinanza, senón que o facía habitualmente nas súas conversacións privadas, pedía: “Que se lles perdoe que tal cal vez en verso e prosa escriban a lingua de seus pais, a que lles ensinou no berce o cariño da nai, a que usan para gabar a Deus e para prostrarse aos pés do sacerdote”. Pedía perdón, como se ve, por pecadiños ocasionais, porque tiña claro que facía falla renunciar á lingua propia: “Cando un estado é o conxunto de varios estados –escribía-, non basta unilos para formar de todos eles un pobo, senón que é preciso asimilalos, darlles as mesmas leis, os mesmos costumes, a mesma lingua e ir modificando o carácter das fraccións, a fin de formar un carácter uniforme para o todo” [24].
O tema da lingua é demasiado importante como para non mencionalo, aínda que sexa de pasada. En 1751 Turgot dicía que un estado é un conxunto de homes reunidos baixo un mesmo goberno, e unha nación, unha reunión de homes que comparte unha lingua. No noso caso, foron as capas populares as que salvaron a lingua contra o desprezo das acomodadas, ata que nos sesenta do século XIX uns xoves escritores de ideas avanzadas descubriron que había un público popular que ía ao teatro onde se representaban as obras de Pitarra e que lía A Campá de Gràcia ou, máis adiante, o semanario anarquista A Tramontana, e que se podían entender mellor con este público, no terreo da literatura como no da política, se lle falaban na súa lingua.
A recuperación da cultura catalá acabou por ter de este xeito unha transcendencia insospeitada para os que a iniciaron. Un menorquino Josep Miquel Guàrdia, dicíao en 1889: “Non é propiamente dunha restauración do que se trata (…) É máis ben un retorno á plenitude da vida activa: a evolución natural que volve a comezar de novo… Ben visto, o movemento literario xove en Cataluña é un movemento político e social” [25].
Politicamente, a Cataluña burguesa de finais do século XIX tiña dous problemas graves. A persistencia dunha crise social que faría de Barcelona “a cidade das bombas”, e as dificultades de encaixe no estado español. Neste segundo terreo, a conciencia de fracasar en todos os seus intentos de negociación, porén das concesións realizadas, explica a reacción dun Valentí Almirall que en 1886, no discurso inaugural das actividades do Centro catalán, proclamaba: “O camiño das súplicas e peticións non nos comporta ningún resultado (…) Temos, pois, que emprender outro camiño se queremos salvar o que aínda nos queda (…); facernos fortes na nosa casa. A raza que nos domina nunca nos outorgará nada mentres nos crea débiles. O día que se nos vexa fortes e decididos entrará en trato. (…) A idea nova do rexionalismo danos novos camiños. Agrupémonos todos en torno á bandeira catalá; propaguemos por todos os medios o particularismo, que ha de ser a nosa forza; poñámonos de acordo no esencial, (…) e ao punto mesmo que logremos que se nos respecte, a vitoria estará asegurada” [26].
Era o nacemento do catalanismo como movemento político. Estaba claro que o formaban unha diversidade de correntes, que non había unha soa clase de “catalanismo”, como non había unha soa maneira de pensar o futuro da sociedade catalá. O debate sobre se o catalanismo é de orixe burguesa ou popular, progresista ou reaccionaria, esquece que hai tantos “catalanismos” como concepcións de tipo de sociedade que se quería construír.
Houbo desde un catalanismo reaccionario, como o do bispo Torras i Bages ou do pai Colell que buscaba a recuperación da tradición autóctona como antídoto contra as corrupcións do mundo moderno, ata, no extremo oposto, un catalanismo federal e anarquista, vinculado ao movemento obreiro, que seguía unha tradición con antecedentes tan afastados como Abdó Terrades e os deus discípulos, nas orixes do republicanismo federal.
O papel dominante correspondíalle, porén, ao catalanismo de dereitas da gran burguesía, sentimentalmente sincero, pero limitado pola necesidade do compromiso. Frederic Soler, no discurso no que se presentaba o programa político do “Centre catalá”, o 28 de abril de 1890, deixaba claro o alcance das súas aspiracións políticas: “Queremos ser unha de tantas estrelas da bandeira de España, se o resto de rexións quere ser estrelas como nós, ou ben unha soa estrela no medio da bandeira vermella e amarela que, cos resplandores de Pavía e Lepanto e o Bruch e Girona, borrando os incendios da guerra dos Segadores e as ruínas onde caeu ferido o noso último concelleiro”. Por se alguén non o entendera suficiente, na mesma sesión Manuel de Lasarte aclaraba que entre os inimigos aos que había que combater atopábanse: “os separatistas, os que din que Cataluña ha de formar unha nación independente e, a partir desta esaxeración, fan da guerra ao noso catalanismo, que quere que Cataluña teña personalidade e autonomía dentro de España” [27].
Por máis que se mantivesen á marxe da política española, na que non tiñan nin lugar nin participación, o seu proxecto só era realizable, na perspectiva do seu tempo, dentro de España. Había para isto dous motivos: o primeiro, que construíran unha estrutura industrial ligada ao mercado español, do que non se podía prescindir; o segundo, que era impensable que a obtención dalgunha cousa máis que uns limitados niveis de descentralización puidese conseguirse pola vía da negociación sen recorrer a algunha forma de loita aberta de carácter revolucionario, o que podía poñer en perigo a estabilidade da orde social.
Unha cousa era cantas as glorias catalás nos discursos para acender o entusiasmo das capas populares e mantelas exaltadas de patriotismo e afastadas de reivindicacións sociais, e outra moi distinta arriscarse no terreo da revolta. Pere Aldavert criticaba en 1904 este catalanismo de mitins de proclamas entusiastas e “o eterno himno dels Segadors” que non levaba a ningures: “mentres un pobo se desafogue a gritos, non é fácil que faga cambalearse reinos nin imperios” [28].
Esta vía moderada facía posible manter ao mesmo tempo unha política subterránea de negociacións e pactos, tal e como correspondía a este proxecto autonomista que reclamaba unha maior cota de participación, necesaria para encamiñar axeitadamente o futuro da economía catalá, porque estaba claro que os seus problemas non se podían resolver xa negociando aranceis, como fixeran ao longo do século XIX.
A culminación deste patriotismo equívoca atopámola en 1892, na proclamación en Manresa das bases para unha “Constitución rexional catalá”, nunha reunión que tiña como secretario ao xove Enric Prat de la Riba. [29] Un desafío, con todo, bastante limitado, netamente “rexionalista”, obra de quen Ángel Guimerà condenou como “a xente de orde”, que non quería poñer en perigo unha estabilidade social que lles garantían a garda civil e o exército españois.
Esta audacia rexionalista, por limitada que fose, excitou o furor dun españolismo integrista que cobrara forzas renovadas e aumentara a súa intolerancia despois do desastre colonial de 1898. En 1900, un libro dun enxeñeiro agrónomo e sociólogo español sostiña que “establecer o rexionalismo en España sería converter esta nación nunha rexión de kabilas” e concluía: “Cando se ditará a lei! Pena de morte ao rexionalista; garrote vil ao traidor autonomista” [30]. E non é senón unha mostra dunha amplísima literatura deste tenor, reveladora do fracaso dos intentos do catalanismo rexionalista burgués por encaixar no marco político do estado.
Permítaseme recapitular o argumento que estou sostendo aquí, non sexa que se perda o fío condutor entre a abundancia de anécdotas. Desde a segunda metade do século XVIII, vai xa case para douscentos cincuenta anos, as nosas clases dirixentes sumáronse ao proxecto de construír solidariamente unha nación española. O esforzo non funcionou, porque chocou coa vontade intolerante de reducilo á simple e directa absorción dunha sociedade que crecera de xeito distinto e que tiña unha cultura distinta. E ao dicir “cultura” non me refiro só ás vertentes académica e literaria, nin sequera á lingua, senón a formas de vida, produto conxunto dun dereito civil e dunha evolución histórica propias que se traducían finalmente en diferenzas nas institucións privadas, nas relacións familiares, nos costumes, nos hábitos festivos e de ocio…
É a partir da conciencia do fracaso do rexionalismo que parecía obrigado afondar seriamente na perspectiva formulada en 1892 en Manresa: a de compartir un marco estatal común, pero con marxes de autonomía que nos permitisen vivir de acordo coas nosas necesidades e aspiracións. A Segunda República fixo por primeira vez posible o intento; pero a guerra civil iniciada en 1936 demostrou que eran moi importantes, senón maioritarios, os sectores da sociedade española que non o aceptaban. Permitiu ver tamén que, como en outras ocasións, a nosa gran burguesía, ante o dilema do país e da orde social que lle resultaba máis conveniente, optaba polos seus intereses de clase.
Frustrouse así aquel intento por crear unha comunidade como a que Bosch Gimpera definía naquel espléndido discurso sobre España pronunciado na Universidade de Valencia en 1937, onde se expresaba o soño dunha nova convivencia: “A verdadeira España –dicía– atópase aínda en formación”. Unha formación da cal nacería unha identidade en que ningún pobo dominaría sobre o resto, onde non habería imposición de cultura, senón que a súa sería “unha resultante dunha floración natural, dunha cooperación espontánea e dunha unión cordial e libre” [31].
Este proxecto, asociado como tantas outras veces á causa das liberdades comúns de todos os españois, foi liquidado polos corenta anos de sangue e represión do franquismo. Un réxime que, a pesares do empeño posto nel, non conseguiu avanzar no camiño da asimilación. Máis ben ao contrario: se algunha cousa caracterizou á loita antifranquista en Cataluña foi a súa capacidade de vincular as reivindicacións sociais e nacionais nun proxecto que compartiron o groso dos traballadores castelanfalantes que viñeran durante aqueles anos de todas as terras do estado. Uns inmigrantes que figuraban tamén entre o millón de manifestantes que se lanzou ás rúas o once de setembro de 1977 para reclamar “Llibertat, amnistia i estatut d’autonomia”.
Ao rematar o franquismo parecía que se podía volver a comezar un novo proxecto de convivencia sobre as bases da constitución española de 1978 e do estatuto de 1979, pero caeuse no erro de ignorar que os textos legais non están garantidos, se non se ten a capacidade de intervir no control da súa interpretación. Postos en mans dunhas institucións xudiciais integradas por herdeiros do sistema franquista, puido verse como os textos, non soamente o Estatuto, senón tamén a Constitución, eran gradualmente recortados, interpretándose nun sentido contrario ás promesas fundacionais da transición. A manifestación do 10 de xullo de 2010 en protesta contra unha sentencia do Tribunal Constitucional poñía de relevo tanto a tardía conciencia do problema como a impotencia ante un novo proceso de recentralización que seguiu avanzando de xeito imparable. Bastou engadir o malestar social xerado por unha política económica desastrosa, como a dos últimos anos, para ver como a suma dos agravios provocaba os actos de protesta do once de setembro de 2012, expresivos dunha ampla vontade de pedir un cambio total de rumbo. Unha vez máis, confluían as reivindicacións que fan referencia aos dereitos sociais e nacionais.
Os sucesos posteriores seguen demostrando, día tras día, que o pacto de 1978-1979, desvirtuado unha vez tras outra, caducou. Feitos como a reforma educativa de Wert non parecen preocupantes polos efectos que poidan ter –vivín as restricións do franquismo, como estudante, primeiro, e como mestre, despois, e sei ben que este tipo de medidas son vulnerables–, senón porque revelan que non avanzamos nada, que aínda hoxe óptase pola nosa asimilación forzada, pola nosa redución a unha provincia da Coroa de Castela. Nada parece terse aprendido das leccións de trescentos anos de intentos fracasados.
Hai un aspecto concreto que quero destacar ao final deste breve resumo dunha longa traxectoria, e é que todo o que quixen explicar, a continuidade destes trescentos anos de historia, non pode entenderse se se esquece que, por debaixo daqueles acontecementos, e dando sentido á súa traxectoria, circula unha corrente poderosa e profunda de conciencia colectiva que nos permitiu preservar a identidade e a lingua contra todos os intentos por negalas. Unha corrente que en ocasións pode parecer oculta, pero que sae á luz cada vez que se precisa salvar un obstáculo.
Citei antes o exemplo dos milicianos de 1841 e da súa afirmación de catalanidade, froito dunha sorte de saber popular que se transmitiu dunha xeración á seguinte. Eu mesmo non debo precisamente os primeiros elementos da miña conciencia á escola, que era nos meus tempos, nos anos corenta do século pasado, a do franquismo, na que as cancións e consignas oficiais do réxime eran unha práctica cotiá, senón que a recibín da miña propia familia e do entorno cidadán no que vivía, transmisores desta herdanza de sentimentos e de cultura.
É este tipo de conciencia, que sobreviviu durante trescentos anos e que podería perdurar outros trescentos se fixese falla, o que nos axuda a explicar aquel trazo tan característico da nosa historia que é a frecuencia das manifestacións espontáneas de afirmación da nosa personalidade colectiva, que tantas veces serviu de resposta aos ataques e as terxiversacións. Unha actitude á que nos convocan, aínda hoxe, os versos de Martí i Pol:
“Posem-nos
Dempeus altra vegada i que se senti
La veu de tots solemnement i clara.
Cridem qui som i que tothom ho escolti” [32]
[Alcémonos / de novo e óiase / a voz de todos, solemne e claramente. / Berremos quen somos, e escóiteno todos]
NOTAS: [1] Eva Serra, “El sistema constitucional català i el dret de les persones al final de 1702-1706”, conferencia pronunciada en Reus o 15 de outubro de 2013. [2] “Las dos últimas cortes que han concluído los deja más repúblicos que el parlamento alusivo a ingleses”. Citado por Joaquim Albareda en “Felip V i Catalunya”, en Manuscrits, 18 (2000), p. 32. [3] Joaquim Albareda, Els catalans i Felip V. De la conspiració a la revolta (1700-1705), Barcelona, Ed. Vicens Vives, 1993, p. 234. [4] Por exemplo nun folleto que aparece como publicado en Vilafranca o 1714 -Lealdade catalá purificada de envexosas calumnias entre chamas de sufrimentos, no crisol da constancia, esmaltada co heroico da resolución de defenderse Cataluña polo rei e pola patria, Villafranca, s.n., 1714- que sostiña que a nación representábana as cortes en solitario, como reunión dos tres brazos ou estamentos, sen que fose necesario contar cun rei. Sobre este folleto, Salvador Sanpere i Miquel, Fin de la nación catalana, Barcelona, L’Avenç, 1905, p. 433. [5] Manuel Azaña, Obras completas, Madrid, Giner, 1990. II, p. 262 (discurso del 27 de maio de 1932). [6] Francesc Castellví, Narraciones históricas, edición de Josep M. Mundet e José M. Alsina, Madrid, Fundación Francisco Elías de Tejada y Erasmo Pércopo, 1997-2002, IV, pp. 570-571. Sobre a represión, véxase Josep M. Torras i Ribé, Felip V contra Catalunya: testimonis d’una repressió sistemàtica: 1713-1715, Barcelona, Dalmau, 2005; Antoni Muñoz González y Josep Catá, Repressió borbònica i resistència catalana (1714-1736), Madrid, Muñoz/Catà, 2005, etc. [7] Josep Mª Torras i Ribé, Els municipis catalans de l’Antic règim, 1453-1808, Barcelona, Curial, 1983. Sobre a corrupción como unha característica do estado borbónico convñen ver, sobre todo, os traballos de Francisco Andújar. [8] A opinión de Patiño en Sanpere i Miquel, Fin de la nación catalana, p. 671. [9] Pedro de Lucuce, Precauciones contra alborotos, motines y rebeliones en la plaza de Barcelona, edición de Lluís Roura, Barcelona Institut Universitari d’Història Jaume Vicens Vives, 2002, p. 149. [10] “En terreo que antes só ofrecían á vista un continuado penedo, sendo preciso rompelo para atopar a un palmo, a máis profundidade, a terra ata entón descoñecida”, Lluís Roura, “La diputació de Catalunya de 1773”, a Pedralbes, 23 (2003), pp. 237-262. [11] En canto a Jovellanos, o eloxio da laboriosidade dos cataláns que fai no seu diario vai acompañado polo seu desgusto ao ver que as mozas que atendían as fondas falan en catalán. [12] Albert García Espuche, La ciutat del Born, Barcelona, Ajuntament, 2009; Barcelona, 1700, Barcelona, Empúries, 2010, etc. [13] Francisco Mariano Nifo, Estafeta de Londres y extracto del correo general de Europa, Madrid, Miguel Escribano, 1779, I, pp. 85-86; argumentos similares en Correo xeneral de España, Madrid, 1770, II, p. 44. [14] Melchor Gaspar de Jovellanos, Informe de la Sociedad económica de esta corte al Real y supremo Consejo de Castilla en el expediente de Ley agraria, Madrid, Sancha, 1795, p. 85. [15] A representación da Audiencia en F. Torrella Niubó, El moderno resurgir textil de Barcelona, siglos XVIII y XIX, Barcelona, Cámara oficial de la industria, 1961, pp. 133-146. [16] Pedro Rodríguez Campomanes, Discurso sobre el fomento de la industria popular, Madrid, Sancha, 1774, pp. Lxix-lxxiii; Conde de Cabarrús, Cartas sobre los obstáculos que la naturaleza, la opinión y las leyes oponen a la felicidad pública, Madrid, Imprenta de Collado, 1813, p. 159. [17] Ernest Lluch foi desenvolvendo estas ideas desde El pensament econòmic a Catalunya (1760-1840), Barcelona, Edicions 62, 1973, passant per La Catalunya vençuda del segle XVIII, Barcelona, Edicions 62, 1996; Las Españas vencidas del siglo XVIII, Barcelona, Crítica, 1999 e en toda una serie de artigos independentes. [18] Ramon Arnabat, “Territoris i sensibilitats nacionals. Catalunya-Espanya durant el trienni constitucional”, a Ramon Arnabat i Antoni Gavaldà, eds., Congrés Internacional Pere Anguera, Catarroja, Afers, 2012. [19] Europa y España, Madrid, Imprenta a cargo de J. Marquesi, 1848. O autor anónimo, que se cualifica el mesmo de ”economista”, inicia o folleto cunha cita de Macaulay, que serve de mostra do seu nivel cultural. [20] Diario de sesiones del Congreso de los diputados, legislatura de 1850-1851, pp. 493-499 (o discurso de Donoso) y pp. 499-502 (a resposta de Martínez de la Rosa; as palabras citadas en pp. 501-502). [21] Joan Cortada, Cataluña y los catalanes, San Gervasi, Blanxart, 1860/2, p. 19. [22] Manifiesto de la milicia nacional armada de Barcelona, Barcelona, El Constitucional, 1841, pp. 11-12. Entre os numerosos autores que firman este documento atopamos os nomes de Joaquim del Castillo, Ribot i Fontseré ou Manuel Saurí. [23] Antonio Guerola, “Memoria de mi administración en la província de Barcelona”, 1864, copia mecanografada gardada no Arquivo da Diputació de Barcelona, p. 70. [24] Cortada, Cataluña y los catalanes, p. 62. A noticia de que “Cortada escribiu sempre, ou case sempre, en castelán, e aínda creo que o adoitaba empregar na súa conversación” procede da biografía que Joan Sardà puxo á fronte da edición dos seus Artículos escogidos, Barcelona, Cortezo, 1890, p. XVIII. [25] Cito a tradución que se atopa en M. Obrador y Bennassar, La nostra arqueologia literària, Palma de Mallorca, Colomar, 1905, pp. 59-66. [26] Valentí Almirall, Lo ‘Cobden Club”, Barcelona, Víctor Berdós, 1886, pp. 39-40. [27] Solemne sessió que per a presentar lo programa polítich del Centre català tingué lloch lo dia 28 d’abril de 1890, Barcelona, Víctor Berdós, 1890, citas das pp. 16 e 24. [28] Pere Aldavert, Nos amb nos, Articles d’ara, Barcelona, Impremta de Josep Ortega, 1904, pp. 9-12. [29] Deliberacions de la Primera Assamblea General de delegats de la Unió Catalanista tinguda a Manresa en lo mes de Mars de 1892. Tema de discussió: Bases pera la constitució regional catalana, Barcelona, La Renaixensa, 1893. [30] Fernando López Tuero, Unitarismo de la patria española, Madrid, Fernando Fe, 1900. López Tuero, nacido en Puerto Rico, é autor tamén dun Tratado de socioloxía agrícola. Sobre este integrismo véxase Antonio Moliner Prada: “El catalanismo político y la regeneración de España”, en Trienio, 40 (novembro 2002), pp. 105-155 e Josep Fontana, “Entorn del naixement de l’integrisme espanyolista”, en Miscel·lània Ernest Lluch i Martin, Barcelona, Fundació Ernest Lluch, 2006, I, pp. 619-626. [31] Pere Bosch Gimpera, “España”, Anales de la Universidad de
Valencia, 1937, pp. 45-46. [32] Miquel Martí i Pol, “Ara mateix”, en Per preservar la veu, Barcelona, Edicions del Mall, 1985, p. 33.
Josep Fontana, membro do Consello Editorial de SinPermiso, é catedrático emérito de Historia e dirixe o Instituto Universitario de Historia Jaume Vicens i Vives da Universitat Pompeu Fabra de Barcelona. Mestre indiscutible de varias xeracións de historiadores e científicos sociais, investigador de prestixio internacional e introdutor no mundo editorial hispánico, entre moitas outras cousas, da gran tradición historiográfica marxista británica contemporánea, Fontana foi unha das máis emblemáticas figuras da resistencia democrática ao franquismo e é un historiador militante e incansablemente comprometido coa causa da democracia republicana e do socialismo. O seu libro recente máis importante, Por el bien del Imperio (Pasado&Presente, Barcelona 2011) foi considerado por moitos como a mellor visión de conxunto da historia mundial da segunda metade do século XX e consagrouno como un autor de aguda sensibilidade internacionalista.
