Para comprender o que é a literatura basta con escoitar unha conversa entre descoñecidos, desde a distancia doutra mesa, nun café ou na antesala dun médico. Sempre hai algo solemne, ridículo, teatral, nas palabras máis banais e sinceras que se intercambian dúas persoas cunha vida que non coñecemos desde dentro, cuns discursos que non trenzamos cos nosos. Todos os descoñecidos son personaxes de ficción o monecos de luva, movidos traballosamente por clixés que asoman moi visibles, como fíos e cartóns, baixo a roupa. Pero nós, en canto descoñecidos para os descoñecidos, non somos tampouco máis profundos ou singulares. Por iso, para adiviñar o que somos, para comprender o mundo no que vivimos, é moi bo reducilo ás súas engrenaxes comúns –a unha especie de maqueta a escala– e para iso nada mellor que sorprender unha conversa entre descoñecidos nun local público.
Hai uns días, en Barcelona, mentres ceaba nun restaurante popular do Rabal, quedei namorado da conversa de cinco rapaces descoñecidos que comían na mesa do lado. Eran cinco mozos “emprendedores”, como os nomea a linguaxe da crise, que traballaban nunha empresa multinacional con distinto grao de responsabilidade. Beberan e comeran copiosamente e trataban ao vello camareiro con desenvoltura e superioridade mentres intercambiaban –tres mulleres e dous homes– bromas un pouco picantes dun convencional e rutineiro machismo. A súa serenidade e seguridade, e o pracer desa cea compartida, fundábase no privilexio da súa situación: tiñan traballo e, a xulgar pola roupa e o menú, ben remunerado. De feito, só falaban do traballo: chismes sobre xefes e compañeiros, viaxes de negocios, diminutos agravios e esperanzas de promoción. O primeiro que me chamou a atención foi, en efecto, a pequenez case solipsista do mundo no que se movían as súas vidas e a súa conversa. O que compartían entre eles só o compartían entre eles. Por máis asombroso que pareza, en 50 minutos non pronunciaron unha soa frase o suficientemente xeral –nin sequera de fútbol– como para que calquera outro, desde fóra, puidese intervir para asentir ou disentir. Non hai conversa máis privada –privada en todo caso de sentido xeral– que a que habitualmente desenvolven os traballadores de clase media do sector terciario capitalista: ningunha seita, nin sequera a dun partidiño da esquerda arxentina ou madrileña, acada ese nivel de especialización acósmica, sen mundo, propia máis ben dos protozoos e os coleópteros.
Compartían claves secretas, a modo de antenas ou tentáculos, e compartían tamén –digamos– unha filosofía de vida. O máis veterano de todos eles, un home que se xactaba traxicamente de ter case corenta anos, expúxoa en poucas palabras ante o silencio reverencial dos seus amigos: “Se non cres o que estás a facer, non o fas ben. Como persoa e pai de familia, necesito crer que a empresa para a que traballo é a mellor do mundo. Aínda que produza veleno para ratas ou armamento nuclear, necesito convencerme de que é a mellor do seu sector. Se non consigo convencerme, non fago ben o meu traballo; non consigo vender nin veleno para ratas nin armamento nuclear. Ten que haber algo detrás. Somos humanos.” Unha ambición de excelencia, un prurito de calidade, a droga dun compromiso emocional, este pequeno executivo dunha compañía comercial reivindicaba a forma abstracta da moral humana, á marxe do contido, como unha necesidade afectiva á que ningún traballador debía renunciar e sen a que, sobre todo, ningún negocio ou empresa podían triunfar. O capitalismo, digamos, funciona –e produce grandes beneficios selectivos– grazas a esta fe irónica ou postmoderna, tan seria como a do catolicismo, dos que necesitan un “compromiso moral” para cumprir unha orde: “Como non podo facer nada no que non crea, tomo unha píldora de fe cada vez que os meus xefes me ordenan algo”. Este é un pouco o segredo psicolóxico de todos os xenocidios, como ven soubo ver Hannah Arendt ao analizar os crimes do nazismo: unha especialización acósmica sostida polo desexo de seguir sendo humanos. O mundo sempre se destrúe desde fóra del e en nome dunha ética.
Os cinco mozos “emprendedores”, á distancia dunha mesa, eran actores, personaxes de ficción, marionetas movidas por clixés que eles non vían baixo a súa roupa. Crían estar vivindo e divertíndose cando en realidade estaban ilustrando un tipo humano (como eu ilustraría outro, sen dúbida, se volvesen a cabeza para mirarme). É un tipo humano que quizais non existiu nunca antes na historia, o dunha clase media xurdida na postguerra mundial en Europa, nin conservadora nin reaccionaria, que non se define pola súa inscrición concreta no ámbito da produción, senón pola súa “común e radical falta de mundo”. Por un lado, estes “emprendedores” viron roto todo vínculo coa terra, coa auga, co aire e co lume, pois no terreo laboral só manteñen lazos concretos cos mediadores humanos dunha estrutura abstracta, mediadores nos que verten precisamente toda a súa necesidade de “humanidade” e nos que sacian todas as súas nostalxias morais. Por outro lado, gozan dun ocio proletarizado e estandarizado a través do acceso a mercadorías baratas ou, para dicilo con Pasolini, dese “hedonismo de masas” postmoderno que disolveu todas as membranas da cultura popular. O resultado é a figura do “refén consumidor”, fiel ao seu xefe (cando atopa un) e “solteiro” de todo compromiso que vaia máis aló do seu corpo: unha combinación, se se quere, de perverso voluntariado guevarista ao servizo de Monsanto ou o Banco de Bilbao e de incapacidade deleitosa para as representacións xerais.
Nin momento en que Europa se derruba nun proceso parecido ao dos anos 30 do pasado século, non podemos eludir a cuestión. Que monstro xurdirá da descomposición desta nova clase media? As repeticións nunca son mecánicas e xamais poñen en xogo as mesmas variantes e factores. Se se aveciña un novo fascismo non será igual ao de Mussolini e Hitler. A diferencia do que ocorría en 1933, hoxe a esquerda europea é moi consciente dos perigos pero carece dos medios para conxuralos, incluída a análise de clase axustada á nova situación.
Na mesa do lado sempre se representa en ton xocoso a traxedia da nosa época. Dá un pouco de medo pensar nestes rapaces felices, necesitados de fe, estremecidos de desorientada humanidade, o día no que non poidan pagar a conta do restaurante e non teñan un xefe de ventas ao que admirar.
