Querido amigo,
Deixa que acabe o que comecei a semana pasada por mor do teu enfado naquela conversa. Ao final da miña carta, e volvendo ao dilema que nos expón a sociedade catalá coa súa reclamación de exercer a soberanía, imaxinaba dous complexos contrapostos e igual de angustiosos: o complexo de aniquilación, que viven quen senten negados e asfixiados pola Estado Nación existente, e o de amputación, que viven quen ven con horror como se pode separar unha parte do que consideran e senten que é o corpo da súa nación. Pero, en realidade, este último tamén é un complexo de aniquilación, quen imaxina a perda dun membro xa imaxina tamén a doutro e despois outro…
Si, aínda que finxamos ignoralo, as persoas ligan a súa sorte e a súa identidade a unha comunidade, teña esta forma de nación, de Estado ou do que sexa, e cando se deostan desde unha suposta altura moral ou intelectual os “conflitos de identidades” (a continuación inevitablemente vén a coletilla “e as bandeiras”), o que se fai é deostar as de “os outros” para asentir a identidade dominante. A identidade persoal descansa en maior ou menor medida en sentirse parte dunha comunidade humana, negar esa evidencia paréceme que é unha manobra intelectual puramente interesada, pretende defender a situación establecida porque lle convén a un. E como os conflitos de todo tipo ocorren en todas as sociedades, o único democrático é recoñecelos e xestionalos co diálogo e o pacto.
oda a miña vida tiven que manexar dúas realidades que se mostraron e móstranse antagónicas: o pertencer a unha comunidade humana e política galega e o pertencer a outra, española. Como che contaba o outro día, desde sempre vin que a realización da nación española implicaba a necesaria extinción dos galegos como tales, reducidos a ser uns españois raros “con acento”.
Fíxate se foi mal negocio para Galicia a historia do século XX que de ter unha poboación próxima aos seis millóns de persoas a principios do século pasou a outra próxima ao tres, maior fracaso non cabe. As evidencias ao meu redor e as argumentacións do galeguismo rexeneracionista conducíanme a negar a España. Por outra banda, o peso da vida nacional que me educou intelectual e tamén emocionalmente facíame ver que a miña historia formaba parte tamén da historia española. Os meus recordos son unha parte fundamental da miña identidade e na miña memoria sentimental están libros, chistes, anécdotas da época, cancións, películas españolas que son parte miña, así como vivencias que sei que comparto con persoas da miña xeración en calquera lugar de España. Maricruz, cantada por Imperio Arxentina, seguramente gústame máis que á media.
Por outra banda, cando puiden coñecer o pasado que nos ocultaron e aínda ocultan, había episodios da historia de España que me enchían de orgullo, como que, a diferenza de Alemaña e sobre todo de Italia, para impor un réxime fascista aquí tiveron que librar unha desigual guerra de tres anos. Doutra banda, o antifranquismo facíame formar parte de vivencias compartidas cos demais antifascistas españois. A única fragua de España baseada non na imposición senón na concorrencia, máis que a República, foi ese trauma común que supuxo o Réxime e de aí naceu a pretensión colectiva dunha España democrática compartida. O antifranquismo, ademais de soñar ilusoriamente con cambiar a historia, pretendía unha España nova que rompese coa existente, e nese proceso tería que haber un lugar para encaixar esoutra realidade miña á que chamaba “Galiza”. O antifranquismo facía confluír, reunía e permitía coexistir intereses, reclamacións e identidades nacionais diversas, así que me podía sentir intimamente cómodo, a democracia española era un asunto meu tamén. Hoxe estouno vendo doutra maneira, pero déixame que chegue aí, a ver se non me perdo polo camiño.
Será mellor que abrevie. Pertenzo a unha última xeración que se radicalizou contra o Réxime e que, cando se asinaron as paces, non se recoñeceu nos tratados asinados. A Constitución era un evidente avance democrático, pero non era aquilo polo que nos mobilizamos. Cando chegaron os socialistas ao Goberno, tampouco participei daquel entusiasmo, era tan estendido e excesivo que denotaba un histerismo afogado. Aquela case éxtase cívica revelaba que o groso da sociedade española necesitaba desesperadamente romper co pasado inmediato, negalo e esquecelo, era unha necesidade psicolóxica que escapaba a calquera razoamento ou análise. O caso é que, como case todo o mundo, tamén eu quixen vivir ao fin uns anos cunha alegría que antes non era posible “vivamos”, e aceptei e apostei polo existente aínda que tivese moitas reservas e lle fixese todo tipo de críticas.
Ao principio dos anos oitenta retomei o propósito adolescente de ser escritor, fíxate que digo “ser escritor” e non escribir literatura, tratábase da fantasía adolescente dunha vida de artista, xa sabes, e todas esas cousas que facilmente espertan burla en quen negan as súas propias fantasías. Pois iso, que quixen ser escritor. E no preciso momento en que me inclinaba sobre o papel para escribir expúñaseme un dilema que a ti non se che presentou: escribiría en galego ou en castelán? Non se trataba dun dilema filolóxico, escoller unha lingua ou outra tiña serias consecuencias.
Eran dúas linguas nunha situación histórica completamente distinta, unha era a lingua na que aprendera a ler e escribir, con todo o Estado detrás e todos os mecanismos necesarios para que unha obra literaria chegase a un público, e a outra era todo o contrario, unha lingua literaria que non viña dada e que había que gañar, unha lingua sen Estado nin medios e nunha situación subalterna á castelá. Desgraciadamente, a elección non me era algo indiferente, significaba tomar partido por unha ou outra lingua e desde logo tiña importantes consecuencias e condicionaba o futuro tanto da obra como do autor.
Xa sabes dabondo e xa che expliquei o outro día como penso; entendín que só tiña a opción de ser escritor en lingua galega e asumina. Pero cando os meus libros fóronse editando traducidos ao castelán experimentei o que xa intuía, que afrontaban expresas ou sutís resistencias. “Por que non escribes directamente en castelán?”, preguntáronme frecuentemente. Valería a pena porse a considerar todo o que significaba facerme esa pregunta, pode interpretarse como unha mostra de ignorancia, unha advertencia acerca de cales son as regras do xogo ou unha falta de respecto. Podo quedar con isto último, a falta de respecto aos demais: a total falta de educación é un trazo característico da cultura social española. Aínda que o verdadeiramente inquietante é que pode ser as tres cousas, e quen fan esas preguntas, ademais de ignorar que se escribe directamente en calquera lingua, do mesmo xeito que todos falamos en prosa, tamén está a dicir que un está a incorrer nun tipo de falta non escrita pero penalizada.
Con todo, non me podo queixar de como me foron as cousas, escribín o que quixen e creo que os meus libros tiveron unha discreta fortuna de lectores e recibiron unha crítica razoablemente positiva, tiven editores de todo tipo e algúns e algunhas extraordinarias e, aínda por riba, hai días nos que sinto razoablemente satisfeito do publicado. Pero, despois de tantos anos e tanta democracia e tanto todo, seguíame sentindo como o personaxe dun chiste: “Érase unha vez un catalán, un vasco e un galego”.
Basta o que me contaba hai un par de meses unha profesora italiana. Quixo participar nun congreso universitario sobre literatura española cun relatorio sobre unha novela miña e a contestación da dirección foi: “O congreso é sobre literatura española e esa novela é galega”. Ela quedou sorprendida e, así, coa boca aberta, aprendeu de golpe algo que non coñecía verdadeiramente: como era a cultura nacional española.
Non dubido de que se pode argumentar filoloxicamente ese límite da lingua castelá para un congreso chamado así pero comprenderás que tamén a min me deixou mal sabor de boca, mírese como se mire iso é sentirse rexeitado. Pero poucas cousas como o que me ocorreu hai anos candounha novela miña recibiu un galardón. Un crítico dun xornal madrileño escribiu que era unha mágoa que premiasen o meu libro, posto que aquel ano había varios libros interesantes de “nosos” e citaba a continuación varios narradores en castelán. Evidentemente eu non era un dos “seus”, era un intruso. E se é así, pois é que é así, era un intruso.
Efectivamente, a identificación entre a lingua castelá e a nación é absoluta, iso leva ao paradoxo que xa me oíches antes de que un escritor galego non sexa considerado español pero un con nacionalidade mexicana, arxentina ou peruana si en virtude da súa lingua. Unha ideoloxía que no canto de integrar expúlsanos a moitos.
Pero por enrollarme co asunto da miña experiencia como escritor, até que punto condiciona en España o escribir nunha lingua ou outra, pasoume a hora. Deixa que corte aquí, se nos vemos esta semana para tomar os viños non falaremos destas cartas, de acordo? Aínda me falta escribirche a última,contareiche a miña experiencia escribindo sobre a cousa pública en xeral e sobre España en particular. A verdade é que todos eses anos lle dei a todo e así déronme nos morros varias veces. Verás as dificultades para opinar sobre España se non comungas co nacionalismo español, o seu dono. Pero iso, a semana próxima.
Vémonos.
Publicado en http://praza.com/opinion/1425/carta-a-un-amigo-espanol-2/
