A derrota do ALCA foi unha vitoria histórica para os pobos da nosa América
Por Leandro Morgenfeld
Esta semana publicouse o libro O NON ao ALCA dez anos despois. La Cumbre de Mar do Prata e a integración latinoamericana recente, editado pola Facultade de Filosofía e Letras da UBA, con prólogo de Jorge Taiana e textos de Julián Kan (ademais é o compilador), Luiz Alberto Moniz Bandeira, María Florencia Socoloff, Alberto Xusto Soca, Lucila Agostiña Rosso, Alfredo López Rita, Franco Agustín Lucietto e Leandro Morgenfeld. A continuación e como adianto, deixámoslles a introdución do capítulo escrito por este último, que analiza a xeopolítica da batalla de Mar de la Plata.
***
En 2005 estaba prevista a entrada en vixencia do maior proxecto estratéxico de Estados Unidos para consolidar a súa hexemonía rexional: o ALCA. Con todo, foi en Mar de la Plata, sede do IV Cume das Américas, onde esa iniciativa foi enterrada para sempre.
O ALCA respondía á necesidade de Estados Unidos de exercer un dominio máis acabado. Para lograr consolidar o seu amplo patio traseiro, precisaba avanzar no vello proxecto de unión aduaneira e, fundamentalmente, obturar calquera proceso de integración alternativa como o Mercosur ou o Pacto Andino. Non é casual que o ALCA fose lanzado no marco do Consenso de Washington (1989) e cando Brasil e Arxentina, os xigantes do sur, estaban a iniciar un proxecto de unión sudamericana. O ascenso de Hugo Chávez en Venezuela, a súa radicalización política e a súa insistencia en retomar o vello proxecto de Bolívar, a partir da proposta da Alianza Bolivariana para os Pobos da nosa América (ALBA), acenderon unha luz de alarma no goberno estadounidense. Máis aínda cando, na XV Cume Iberoamericano (2005), anunciouse a futura incorporación de Venezuela como membro pleno do Mercosur. Como nos últimos dous séculos, a capacidade de Estados Unidos para establecer un dominio sobre América Latina dependía de que non se constituíse unha integración rexional independente e autónoma dos mandatos da potencia do norte. O ALCA era un instrumento fundamental para abortar esa alternativa e para illar a Venezuela e Cuba, consolidando a dependencia dos países latinoamericanos.
Este proxecto respondía tamén á necesidade de Estados Unidos e os seus capitais máis concentrados de competir cos outros bloques económicos e/ou políticos. Estados Unidos, co ALCA, pretendía contrarrestar o proceso de conformación de bloques en Europa e Asia, establecendo unha área onde a súa hexemonía non se vise desafiada. Polo seu crecente déficit comercial e fiscal e polo seu excesivo endebedamento, Estados Unidos necesitaba reverter certas tendencias económicas dos últimos anos. Os sectores financeiros, os grandes exportadores e as empresas estadounidenses máis concentradas pretendían terminar de apropiarse dunha área historicamente disputada con Europa, consolidando a supremacía do dólar e freando o avance de novas potencias, como China, que viñan situándose na rexión.
O estancamento nas negociacións para establecer este tratado de libre comercio non se explica soamente a partir das contradicións entre diferentes grupos de interese ao interior de cada un dos países americanos e da reticencia de Estados Unidos a recortar os seus subsidios agropecuarios, senón tamén pola crecente oposición política en América Latina: cambio de signo dos gobernos de distintos países latinoamericanos, sublevacións populares, crecente mobilización anti-ALCA (Foro Social Mundial, Alianza Social Continental, Cumes dos Pobos), e nacemento dun proxecto de integración alternativa, en torno ao ALBA, tomado como bandeira polos movementos sociais latinoamericanos. Cando se estaban dificultando as negociacións para liberalizar o comercio interamericano, Brasil impulsou a creación da Comunidade Sudamericana de Nacións (CSN), logo foi substituída pola Unión de Nacións Sudamericanas (UNASUR).
A derrota definitiva do ALCA produciuse no IV Cume das Américas, o 4 e 5 de novembro de 2005. Alí expresáronse, en principio, dous bloques. Por unha banda, os países que asinaron a proposta de declaración apoiada por Estados Unidos, que expuña avanzar para concretar este acordo de libre comercio. Polo outro, Brasil, Arxentina, Uruguai, Paraguai e Venezuela, que se uniron para forzar unha declaración final dividida (mentres que 29 países apoiaron a primeira, 5 asinaron a segunda). Con todo, e pese ao intento de diversos actores por presentar a postura destes cinco países como un sólido bloque antiimperialista que defendía os intereses das maiorías populares latinoamericanas, en realidade había diferenzas entre as posturas de Venezuela e, do por entón, catro membros plenos do Mercosur. Mentres que o país caribeño expuña a necesidade dunha aberta confrontación con Estados Unidos, tanto Brasil como Arxentina, do mesmo xeito que na Organización Mundial do Comercio (OMC), pretendían nas negociacións continentais facer presión para que Estados Unidos (e a nivel global tamén Europa e Xapón), diminuísen os subsidios e proteccións aos seus produtores agropecuarios, logrando así unha liberalización máis radical do comercio internacional. Se se lles esixía a apertura dos seus mercados internos, expuñan os representantes brasileiros e arxentinos, era indispensable que houbese unha contraprestación: que se abrisen os mercados europeos e estadounidenses para as exportacións -maioritariamente primarias ou agroindustriais- destes países.
Despois do tropezón en Mar de la Plata, Estados Unidos debeu axustar a súa estratexia e optou por avanzar cos Tratados de Libre Comercio (TLC) bilaterais, negociados en forma individual cos gobernos afíns. Quedou como tarefa para un novo presidente, Obama, tentar reconstruír os lazos coa rexión. Pero América Latina pareceu darse un novo obxectivo: avanzar na sempre postergada integración rexional, por fóra do mandato e control de Washington.
Con todo, axexan hoxe novos perigos. Avanza a Alianza do Pacífico e o Acordo Transpacífico (TPP), unha réplica do ALCA impulsado por Estados Unidos e gobernos aliados, cun sinal neoliberal. Por outra banda, a Unión Europea quere arribar a un acordo de libre comercio co Mercosur, e atopa interlocutores en Brasil, Arxentina e Uruguai, poñendo en perigo a propia viabilidade do bloque do sur. Así mesmo, China negocia acordos económicos bilaterais cos países da rexión, profundando un esquema extractivista, que historicamente, fixo máis fonda a dependencia rexional.
Leandro Morgenfeld* – @leandromorgen
* Docente UBA. Investigador do CONICET. Co-Coordinador do Grupo de Traballo CLACSO “Estudios sobre Estados Unidos”. Autor de El ALCA: a quién le interesa?, de Relaciones peligrosas. Argentina y Estados Unidos e do blogue www.vecinosenconflicto.blogspot.com
Fonte: Notas
