Gas Natural Fenosa en Colombia, historia dunha intervención pactada

Gas Natural Fenosa en Colombia, historia dunha intervención pactada

OMAL

O goberno de Santos axuda á filial da multinacional para sanear as súas contas, mellorar a súa imaxe, gañar tempo e acougar o aumento das protestas sociais en contra da privatización do servizo eléctrico en Colombia

Sucursal de Electricaribe en Barranquilla, Colombia. Foto Wikimedia Commons

Pedro Ramiro e Erika González* // “Colombia intervén a filial de Gas Natural Fenosa no país”. A noticia saltaba o pasado martes, 15 de novembro, e enseguida pasaba a ocupar grandes titulares nos principais medios de comunicación españois. Con moitas preguntas que, aparentemente, quedaban sen resolver: será que o goberno de Juan Manuel Santos decidira nacionalizar o servizo eléctrico? Tratarase, como no caso de Repsol en Arxentina, dunha expropiación da filial da multinacional española? Podería afectar negativamente os intereses dunha das maiores compañías do Ibex 35?

En realidade, se afondamos un pouco máis no caso e analizamos a historia da empresa no país desde principios deste século, parece que a cousa vai doutra banda: lonxe de exporse un conflito frontal coa corporación presidida por Isidre Fainé, o goberno colombiano decidiu pactar con Gas Natural Fenosa un intervención temporal da súa subsidiaria na Costa do Caribe para sanear as súas contas, mellorar a súa imaxe, gañar tempo e acougar o aumento das protestas sociais en contra da privatización do servizo eléctrico.

A situación actual

Fai tres meses, Gas Natural Fenosa anunciaba que estaba disposta a interpoñer unha demanda contra o Estado colombiano ante o CIADI, o tribunal internacional de arbitraxe dependente do Banco Mundial, se non respondía ante a débeda que -segundo a empresa- a poboación e as administracións públicas tiñan coa multinacional española e que cifraban en 1.259 millóns de euros. Acolléndose ao Acordo para a Promoción e Protección Recíproca de Investimentos asinado entre Colombia e España en 2005, Gas Natural Fenosa pedía “solucións integrais que permitan garantir que sexa sustentable a prestación do servizo de enerxía na Costa Caribe”. E é que Electricaribe, a súa filial colombiana encargada da distribución e comercialización de electricidade en sete departamentos, xa viñera sendo obxecto de numerosas críticas e mobilizacións na súa contra durante todo este ano por grandes deficiencias na prestación do servizo eléctrico.

Así pois, a compañía marcouse un prazo de seis meses para negociar un “acordo amigable” co Estado colombiano que evitase o litixio ante o tribunal internacional de arbitraxe. E, desde entón ata antonte, o proceso de diálogo entre o goberno e a compañía foi avanzando, culminando coa viaxe a Colombia que fixo Fainé o pasado fin de semana para reunirse directamente co presidente Santos. En todo este tempo, as esixencias da multinacional centráronse na asunción da débeda por parte do Estado, a posta en marcha de cambios reguladores e a capitalización da empresa. “A protección aos investidores é condición indispensable para que os recursos do exterior continúen chegando e destínense ao desenvolvemento do país”, indicaba Gas Natural en agosto nun comunicado emitido desde a súa casa matriz, no que recalcaba a concepción dominante do que ha de ser a “seguridade xurídica”, aquela que sitúa os intereses empresariais por encima da protección dos servizos básicos e os dereitos das maiorías sociais.

Na mañá do martes, con todo, a Superintendencia de Servizos Públicos anunciaba aos catro ventos a intervención de Electricaribe e a toma de posesión dos seus bens, haberes e negocios, mandando á policía e ao exército a vinte das súas oficinas para “asegurar a prestación eficiente de servizos públicos en todo o territorio nacional”.

“Buscamos solucionar este problema histórico da man de Gas Natural Fenosa accionista maioritario de Electricaribe, pero non logramos nesta rolda de negociacións un acordo para a capitalización da empresa. Sen o financiamento do plan de investimentos requirido, a única opción é a toma de posesión”, afirmaba o ministro de Minas e Enerxía, Germán Arce. Segundo o goberno colombiano, de aquí a pouco tempo, Electricaribe non estaría en condicións de poder garantir a subministración eléctrica ao non estar a pagar a xeración de electricidade aos seus produtores, co que podería producirse un “apagamento” en toda a rexión que afectaría aos seus 2,5 millóns de clientes.

Débedas acumuladas

No núcleo do conflito está a débeda que a compañía di acumular en todos estes anos. A súa orixe atópase, desde a perspectiva da empresa, na falta de pagamento do servizo por parte dunha gran cantidade de clientes, entre os que figuran administracións, escolas ou hospitais. Para Omar Mendivil, activista da Rede Caribe de Usuarios de Servizos Públicos, pola contra, a corporación está a meter presión ao goberno “coa súa supostamente crítica situación financeira para esixir máis seguridade xurídica, reclamando esaxerados cobros de débedas por fraude, do que acusa a toda a comunidade, para dicir que con iso están en risco os seus investimentos”. A historia da filial da multinacional española en Colombia, como agora veremos, veuse caracterizando polas súas continuas acusacións de falta de pagamentos xeneralizada na rexión da Costa Atlántica.

Esta débeda, ademais, viuse agravada polo incremento do 34% no prezo da electricidade en 2015 –a maior parte da xeración en Colombia é a través de centrais hidroeléctricas, co que a diminución de choivas provocada polo efecto climatolóxico de El Niño repercutiu negativamente no custo final da enerxía- e pola demora no pago de subsidios por parte do goberno. Ambos os factores conduciron a empeorar as xa de seu malas condicións nas que Electricaribe veu prestando a subministración eléctrica desde que foi privatizada hai unha década e media.

En 2014, as numerosas denuncias efectuadas ante o Ministerio Público xa reflectían irregularidades na xestión da falta de pagamentos, coerción e chantaxes á hora de realizar acordos de pago por débedas. Un ano antes, a problemática era a mesma: en Cartaxena 380 usuarios denunciaron cobros inadecuados e accidentes por fallos en servizo de enerxía. Todo iso contribuíu ao aumento das protestas e as mobilizacións sociais contra Electricaribe, como as que hai dous anos levaron ao bloqueo de estradas en Barranquilla tras sufrir  apagóns de 34 horas seguidas sen electricidade. Nada disto é novo; de feito, é o patrón de conduta que caracterizou as operacións de Gas Natural Fenosa desde que iniciou a súa andaina en Colombia.

A historia de Fenosa en Colombia

Unión Fenosa comezou cos seus negocios en Colombia no ano 2000, cando comprou tres empresas do sector eléctrico que foran públicas ata a súa privatización a finais da década dos noventa: Electrocosta e Electricaribe, dedicadas á distribución e venda de enerxía nos sete departamentos da costa do Caribe “ambas as dúas unificadas baixo o nome de Electricaribe en 2008”, e Enerxía do Pacífico (EPSA), compañía que operaba no sur occidente do país controlando todo o proceso desde a xeración ata a comercialización de electricidade. En 2009, Unión Fenosa vendeu EPSA a capitais colombianos e, tras culminar a súa fusión con Gas Natural, pasou a integrar todos os seus activos na renomeada como Gas Natural Fenosa.

Como analizamos en 2007 no libro La energía que apaga Colombia, a chegada da compañía española a este país sudamericano seguiu entón as pautas marcadas na súa estratexia de expansión internacional: tras levar a cabo adquisicións a moi baixo prezo e coa posibilidade de operar en réxime de monopolio pero, á vez, con pouca rendibilidade inicial, xa que se trataba de empresas situadas en rexións con infraestruturas en mal estado e amplas capas de poboación empobrecida, tratábase de maximizar os beneficios empresariais en moi pouco tempo mediante tres vías: investir soamente naquelas zonas que achegasen beneficios, ter man dura na xestión do cobro e reducir drasticamente os custos laborais.

Desde o principio das súas operacións en Colombia, Unión Fenosa achacaba a súa agresiva política de recadación e a mala prestación do servizo eléctrico ao feito de que a poboación da costa caribeña tiña unha “cultura do non pago”. Así, sostiña a empresa, o antigo monopolio estatal crearía unha sorte de cultura de clientelismo que favorecería a falta de pagamento; a versión dos usuarios e usuarias, con todo, era radicalmente distinta: ante un servizo prestado en pésimas condicións, as familias negábanse a pagar unhas tarifas que non paraban de crecer. Non esquezamos que, en 2002, unha persoa con poucos recursos que vivise nunha cidade costeira como Barranquilla tiña que destinar nada menos que o 52% dos seus ingresos totais ao pago da factura mensual de Electricaribe.

Para asegurarse o cobro das facturas custe o que custe, as filiais de Unión Fenosa empregaron todos os medios ao seu alcance: racionamentos de electricidade, apagamentos, sobrefacturación, ameazas de demanda pola vía penal por acometer conexións irregulares… Xunto a iso, non realizaron os investimentos necesarios para o mantemento das redes nin para a súa extensión en barrios empobrecidos, co que eran continuos os cambios de tensión e as caídas do cableado que provocaban cuantiosos danos materiais e mesmo chegaron a custar a vida a moitas persoas por electrocucións.

Axudas do Estado

Ante ese contexto, sucedéronse as denuncias da poboación e aumentou a mobilización social. Sen esaxerar demasiado, podemos dicir que entre 2002 e 2003 practicamente toda a costa do Caribe saíu a manifestarse, a cortar estradas, a concentrarse nas portas da empresa. Ao mesmo tempo, Electricaribe anunciaba que estaba a piques de entrar en quebra e que, por tanto, tería que “escoller os sitios e as condicións que puidesen facer a súa actividade máis rendible e produtiva”.

Fronte á ameaza de abandonar o servizo en amplas zonas, o goberno colombiano -entón presidido por Álvaro Uribe- despregou as políticas e promulgou as leis que esixía a multinacional española para facer rendible o seu negocio: subsidios estatais -pagados directamente á filial de Fenosa- para reducir a factura da poboación con menos recursos, investimento público en infraestrutura eléctrica, capitalización da empresa -na que o Estado sempre mantivo unha participación significativa, aínda que cos anos esta foise reducindo ata chegar ao 15% actual-, reenvío ás institucións municipais da responsabilidade de ofrecer o servizo aos barrios máis pobres.

Xa entón Electricaribe afirmaba, como o fai agora, que os clientes acumulaban unha débeda insustentable. Efectivamente, había un elevado endebedamento dos habitantes dos barrios empobrecidos e dalgunhas administracións, pero é igualmente certo que nunca chegou a exporse seriamente como facer fronte a este problema. En realidade, como tratamos de demostrar nun estudo publicado en 2008, a débeda veu funcionando como un elemento de presión para obrigar ao goberno para seguir asegurando os ingresos empresariais vía subsidios públicos.

Co paso dos anos, as protestas contra a filial de Gas Natural Fenosa foron reducíndose, tanto polas políticas estatais a favor da compañía como polos seus propios programas de “responsabilidade social”, cos que -a través doutra subsidiaria chamada, non por casualidade, Enerxía Social- subcontrataba a destacados líderes comunitarios como cobradores das facturas para así desarticular ao movemento social. E niso tamén tivo moito que ver, como en tantas outras partes de Colombia, a violencia exercida polos grupos paramilitares contra os dirixentes sociais e sindicais: entre 1998 e 2006 foron asasinados 27 sindicalistas relacionados co sector eléctrico na Costa do Caribe. Como resumía unha veciña de Riohacha, a capital da Guajira, “a dilatación dos procesos debilitou a protesta, á vez que os panos de auga quente da administración, a eliminación selectiva dos líderes sociais e as ameazas favoreceron a apatía da comunidade”.

As perspectivas de futuro

En 2016, só no municipio de Barranquilla producíronse 142 protestas por fallos de Electricaribe,o que nos dá unha idea do nivel de conflito social que está a causar a prestación do servizo eléctrico en malas condicións. A empresa, á súa vez, tamén manexa as súas propias estatísticas:  193 agresions físicas contra o persoal que realizaba o cobro ou a supervisión das conexións no que vai de ano.

Protestas crecentes, aumento dos apagamentos e da tarifa, violencia na relación usuarios-empresa, ameaza de estar nunha situación de quebra por parte de Electricaribe, críticas á “cultura do non pago”, apertura de mesas de negociación polo Estado…En realidade, a situación actual é practicamente a mesma que se viviu no ano 2003. Por aquel entón, o goberno puxo en marcha as leis e o financiamento público necesarias para lograr a rendibilidade esixida por Electricaribe. Ocorrerá algo parecido nesta ocasión? Se atendemos á postura do goberno de Santos respecto do investimento estranxeiro e ás mensaxes que transmitiu Gas Natural Fenosa, todo indica que estamos ante unha segunda parte da mesma película.

O presidente Santos foi un invitado habitual a moitos foros internacionais impulsados polos nlobbies empresariais, onde non dubidou en promocionar unha idea de “seguridade xurídica” moi favorable aos intereses das empresas transnacionais. Por exemplo, no Foro de Investimentos e Cooperación Empresarial entre Colombia e España, celebrado en 2012 xusto un mes despois de que o goberno de Cristina Fernández expropiase a filial de Repsol en Arxentina, Santos reafirmouse na súa declaración de intencions:”Aquí nós non expropiamos, presidente Rajoy”. Dous anos despois, no Foro Investir en Colombia, organizado polo grupo PRISA xunto a grandes multinacionais con presenza no país como Telefónica, Ferrovial, BBVA, Endesa e Gas Natural Fenosa -representada esta última naquel encontro por quen foi o seu conselleiro ata hai pouco, o expresidente do goberno Felipe González-, viña transmitirse unha mensaxe similar: o que é bo para as  transnacionais españolas é bo para a poboación colombiana.

Con estes antecedentes, non parece que precisamente vaia a avanzarse pola senda do conflito con compañías como Gas Natural Fenosa, a pesar de que estea a incumprir coa súa obrigación de prover un servizo público básico. A multinacional, pola súa banda, tampouco se sentiu demasiado ameazada coa intervención do goberno colombiano, tal e como se desprende do seu comunicado do martes: “Non se estima que a mencionada intervención temporal da compañía colombiana teña impacto sobre o resultado neto nin sobre o cash-flow de Gas Natural Fenosa, non afectando por tanto á súa actual política de dividendos”.

En sintonía co que foi a historia da empresa no país e en liña co que apuntaba fai un par de días o diario El Confidencial, máis ben parece que a intervención de Electricaribe por parte do Estado colombiano ao que responde é a un acordo non oficial, a un pacto goberno-empresa non declarado publicamente, cuns obxectivos moi claros: acougar as protestas sociais, inxectar liquidez e sanear as contas da empresa, e crear os instrumentos necesarios para que a compañía continúe obtendo grandes dividendos coas súas operacións no país.

*Autores do Observatorio de Multinacionais en América Latina .

Fonte: La Marea