Antonio Gramsci denomina ao seu pensamento político Filosofía da Práctica. É esta, como veremos, unha concepción política de maneira total oposta á imperante na actualidade. A Filosofía da Práctica considera que o ser humano é un ser comunitario e plástico, que necesita facer en común e crear así cultura material de vida común para vivir. O propio facer común, as ideas que o guían, crea non só a cultura material de vida, os medios de vida, senón a propia antropoloxía subxectiva, individual, as propias necesidades e expectativas de vida do individuo. Esta capacidade de autocrearse, como antropoloxía e como cultura material de vida, mediante a praxe común é o que se denomina a Historicidade humana, que non hai que confundir coa simple diacronía. O pensamento prioritario en consecuencia é a razón práctica, que produce e reproduce a vida; non a razón teórica. A razón práctica xorde da comunidade material de vida en deliberación consigo mesma a partir da súa experiencia, ou, no longo período histórico no que vivimos, o das loitas de clase, da escisión da comunidade en clases ou grupos enfrontados que deliberan en oposición a partir da súa experiencia particular.
A Filosofía da Práctica non é unha filosofía que considere ter un papel primordial, ontoloxicamente prioritario, elaborado desde fóra ou á marxe da comunidade social e a súa experiencia histórica, á hora de deseñar o proxecto político novo da sociedade. Non é unha filosofía da ciencia que a partir dun saber intelectual forte, e minoritario por especializado, trate de elaborar, mediante investigación sobre a sociedade entendida como obxecto e mediante a prognose ou a proxección a contrario, os obxectivos políticos a propor ao resto da sociedade. Non é tampouco un saber doutrinal filosófico a priori. Para a Filosofía da Práctica, a prioridade está na praxe creadora, autodirixida, dos individuos en comunidade. Os creadores do ethos cultural de vida, ou o que é o mesmo, os fundadores do Estado, son os traballadores, as produtoras e produtores, os coidadores e coidadoras que a partir da súa praxe culturalmente organizada, desde a vida cotiá, capilarmente, aluman vida, perpetúan e reproducen a vida humana, radicalmente social, ao reproducir e perpetuar as condicións materiais das que depende.
Gramsci afirma que un pai de familia pode ser Estado –pode ser considerado “funcionario”– se no seu ámbito de decisión inspira un ethos de vida determinado. E que un pai de familia é lexislador (Cadernos 3 e 14, respectivamente). E reflexionando sobre a Revolución francesa, Gramsci explica como o programa da revolución, asumido polos xacobinos, non xurdiu da mente da minoría dirixente, senón que xurdiu “dramaticamente” da propia praxe revolucionaria de masas, e da experiencia, expectativas e necesidades novas xurdidas do propio proceso de loita colectivo emprendido pola comunidade popular organizada: historicidade. “Historicidade” implica saber recoñecer que non se pode coñecer cal vai ser o futuro, porque non se poden coñecer as capacidades e proxectos novos que emerxen da praxe organizada do novo suxeito en cernes. É a prioridade ontolóxica da razón práctica concreta sobre a razón teórica. Tanto para hai 800 mil anos como para agora.
A Filosofía da Praxe, polo tanto, non ten un papel de dirección intelectual e de programa. A súa tarefa é facer a paréntese argumentada que incite á organización capilar e ao protagonismo en comunidade da praxe de cada individuo. Unha vez vai xurdindo a praxe organizada desde a nova razón práctica, a nova comunidade de cultura e de vida en cernes, a tarefa da Filosofía da Praxe consiste en ser unha reflexión segunda sobre a mesma, un esforzo por mellorar a autoconsciencia de todo individuo organizado, elaborando sobre a experiencia da nova consciencia que emerxe da praxe organizada, para axudar ao acordo xeral, para favorecer a insubstituíble, creadora, comunicación e deliberación entre os membros organizados na nova comunidade material de vida en cernes. Comunidade material, cuxa existencia real previa, aínda que sexa en proceso, é a única condición que garante poder deliberar e comunicarse, e que é a verdadeira, única volonté xeral. Porque non existe comunidade de comunicación posible alí onde a comunidade material non existe. A Filosofía da Práctica é, en resumo, un filosofar praxeolóxico interno ao movemento organizado, que crea o novo ethos. Unha Filosofía da Práctica, no que “da práctica”, segundo expresión feliz dun clásico noso, é xenitivo subxectivo. Fronte ao dualismo suxeito obxecto, este filosofar é axiolóxicamente monista en consecuencia.
A ciencia, neste filosofar ten un papel subordinado: non é a fonte de inspiración creadora do novo proxecto social –enxeñaría social en mans dunha elite ou aristocracia intelectual vangardista, académica ou política, profesional–. A ciencia social, a historiografía, a economía, a antropoloxía, etc, ten como misión fundamental a crítica, en primeiro lugar, e tal como xa Marx o expresou. “Crítica”, para seguir con Marx, como “crítica da economía política” –antes, como crítica da filosofía ou “crítica da crítica crítica”, etc– ou sexa, dunha escola teórica de economía na que se baseaba unha ideoloxía de clase que se propagaba, e para mostrar que é falso que este mundo sexa natural ou inmodificábel, ou o mellor. Crítica tamén da sociedade existente e do seu funcionamento non evidente, para mostrar como os nosos problemas son consecuencia da mesma, da orde singular concreto imposto que a domina, que pode afectar de forma distinta aos diversos sectores de subalternos. A súa misión é ilustrar ao Soberano, é dicir, entregar argumentos a cada membro do potencial novo soberano, axudar ao seu autocomprensión, animar á praxe activa, para que actúe creativamente e protagonice a súa praxe colectiva. Non substituír.
Outra noción importante, caudal, do pensamento de Gramsci, que se conclúe, doutra banda, das premisas iniciais resumidas ao comezo deste texto –monismo ou rexeitamento de separación suxeito obxecto; plasticidade antropolóxica, comunitarismo, e a súa consecuente dependencia da antropoloxía do individuo da súa cultura comunitaria, historicidade–, é a súa teoría do Estado, ou Estado como eticidade, sen a cal non se entende o fondo calado doutro par conceptual fundamental no pensamento de Gramsci: Hexemonía/Bloque social. Gramsci recibe a través de Hegel a noción clásica de “Estado” –explicítao, por exemplo, no Caderno 6 e 24, e en multitude de pasos–, a que podemos atopar en Aristóteles. A polis, o Estado, é un produto da comunidade activa. Non así para o liberalismo que é o pensamento que informa á totalidade das forzas políticas activas hoxe día, incluídas as de esquerda. Para o liberalismo, o Estado na súa materialidade ou obxectivación; isto é, o Estado como resultado ou efecto dunhas prácticas, está formado polas políticas executadas: investimentos en infraestruturas, en sanidade, en ensino, en pensións, en investigación, etc. Doutra banda, para o liberalismo, o Estado como axente subxectivo ou impulsor desas prácticas está constituído polos funcionarios, os lexisladores e políticos que actúan como elaboradores das leis que ordenan eses obxectivos, provén os seus recursos, xestionan a execución desas ordes e executan esas ordes; en conxunto, son os funcionarios, os maxistrados e os políticos electos, os executores e sostedores deses procesos.
Para Gramsci e a tradición mediterránea, con todo, o Estado na súa materialidade ou obxectivación; isto é, o Estado como resultado ou produto obxectivado por unhas prácticas activas é a cultura material de vida en que vivimos, que aprendemos para hominizarnos, e que nos permite reproducir a vida cotiá en todos os seus aspectos incluído o metabolismo coa natureza: o ethos. Para esta tradición, doutra banda, o Estado, –a polis–, como axente subxectivo ou impulsor desas prácticas, está constituído pola comunidade enteira de seres humanos que producen e reproducen capilarmente, desde a súa vida cotiá, esa cultura material; é a cidadanía enteira, todo individuo activo; incluídos os pais de familia, aos que se refire Gramsci para pór un exemplo de estadista, afastado do tópico liberal do estadista político profesional e os seus saberes técnicos. Orgánica con esa cultura desenvólvese a actividade política de deliberación e lexislación, hoxe escindida do ethos cultural e da deliberación da comunidade por imperativo do liberalismo, que, ademais loita por impor a expropiación destes ámbitos para entregalos á empresa privada capitalista.
As culturas materiais de vida, na súa especificidade, son as que dan existencia real como nacións ou nacionalidades a sociedades diferenciadas dentro dos diversos Estados políticos existentes, como é o caso de Galicia, coa súa específica cultura campesiña viva, cunha cultura urbana en moitas localidades que organiza a vida cotiá segundo un ethos específico. Estes ethos, poden ser condición de posibilidade para a existencia de novos Estados políticos. A cultura material de vida, como produto humano depende para a súa elaboración e para a práctica na vida cotiá, dun conxunto de saberes que posuímos entre todos, aínda que divido en partes –división técnica do traballo-. Ethos, eticidade é o nome que se dá á cultura material de vida, en sentido antropolóxico do termo, cando lla pensa desde os saberes produtivos da mesma, posuídos e protagonizados por cada membro da comunidade.
A reflexión sobre o Estado como ethos posúe gran importancia para facernos conscientes precisamente do protagonismo que temos sobre eses saberes, e sobre a cultura que nós mesmos creamos ou obxectivamos ao polos en práctica; e para tomar consciencia das posibilidades de crear en común outros ethos/estados alternativos. O Estado é ethos + nomos –lei–, ou como explica Gramsci, para que se lle entenda desde a ideoloxía liberal, o estado é sociedade política + sociedade civil. A Hexemonía consiste precisamente na praxe cuxo fin é soster un ethos cultural determinado, que posibilita un vivir ordenado por un proxecto político, e que consolida así un suxeito comunitario de vida; ou desenvolver un novo ethos, que vai definindo a un novo Suxeito Colectivo ou Bloque social: un Estado ou orde nova en cernes. Ethos, cultura material de vida nova que, cando se desenvolve suficientemente, esixe a creación dun novo conxunto de leis escritas ou nomos –do estado como ethos ou sociedade civil ao estado como sociedade civil máis sociedade política. A Hexemonía, que se elabora e crea na Sociedade Civil e consiste no esforzo por ir creando capilarmente outro proxecto común de cultura e vida cotiá, cando conseguiu que a mesma estea ordenada segundo unha nova cultura de vida e as súas inherentes aspiracións e necesidades, carrexa como consecuencia que o aparello político antigo caia e dea paso a un novo, organizativamente distinto ao anterior por ser funcional á nova cultura de vida.
Esta noción gramsciana parte da idea de que non resulta posible soster unha constitución estatal que non é orgánica co modo de vida protagonizado polo suxeito social. A idea procede da tradición á que se adscribe Gramsci –tamén Marx–. Hegel recalca nos seus Principios de Filosofía do Dereito que a verdadeira Constitución dun estado é os seus costumes e usos de vida materiais; e que cando unha constitución lei escrita choca con eles, esta salta polo aire; pon como exemplo a Constitución española de Bayona, de José Bonaparte. Na Fenomenoloxía do Espírito escribe páxinas avisando do perigo de destrución que ameaza aos polis cando a lei do costume e a familia enfróntase coa lei política; o texto escríbese ao fío da traxedia grega Antígona . Pola súa banda, na orixe intelectual da tradición, Aristóteles dinos que as leis –nomoi– deben establecerse de acordo co réxime –politeían– (Política 1282b); ou sexa, conclúese que as leis non son o réxime e que a orde das polis ou politeían é previo. Pero para a concepción ao uso, a liberal, pola contra, as leis son o réxime. Sirva isto para dar maior claridade e establecer a filiación da vizosa noción de Estado que inspira a Gramsci.
Creo que estes dous aspectos nodais do pensamento político de Gramsci mostran que o seu filosofar praxeolóxico é a grande alternativa ao pensamento político hoxe imperante; isto é, ao pensamento político liberal positivista, utilitarista, enxeñeril, vangardista ou de elite especializada, que é o xeneralizado. Fronte ao liberalismo, que é a actual Besta Triunfante, pero que, paradoxalmente, neste momento de dominio social férreo e de universalización a todas as forzas políticas, mostra ás claras o seu fracaso para resolver os problemas sociais humanos –posúe o poder pero fracasa como consenso ideolóxico–, atopamos a colosal achega de Antonio Gramsci. Por iso Gramsci é un pensador para este tempo, é o comunismo para o presente.
Artigo orixinal publicado en:
http://praza.com/opinion/1359/gramsci-para-estes-nosos-tempos-i/
http://praza.com/opinion/1360/gramsci-para-estes-nosos-tempos-e-ii/
