Se xa desde polo menos o estoupido da crise sistémica en 2008 e a irrupción do 15M en 2011 estamos vivindo a crecente perda de credibilidade do relato dominante en torno ao “proxecto europeo” e, con el, da mitificada Transición española, é agora cando estamos comprobando as dificultades para traspasar o limiar necesario que axude a demostrar que é posible un proxecto alternativo e ilusionante tanto a escala europea como do Estado español.
No marco deste relativo impasse, a crise do “modelo de Estado” deseñado na Transición aparece como o flanco máis débil do réxime, pese a que está conducindo a respostas enfrontadas dun e doutro lado e a que no caso catalán unha forza política como CiU, puntal ata agora necesario do bipartidismo “imperfecto”, trata de “cabalgar” un movemento social independentista de ampla base popular que non controla e que ameaza con desbordalo.
Sería, polo tanto, un erro do movemento plural que no Estado español e ao longo dos últimos dous anos e medio saíu ás rúas e prazas para expresar a súa indignación, quedar á marxe deste conflito e non apostar abertamente por unha solución democrática ao mesmo; sexa cal sexa a opinión que se teña sobre a opción alternativa a ofrecer ante o esgotamento do “modelo autonómico”. Porque, en realidade, a esixencia dun referendo desde Catalunya coincide coa aspiración a unha “democracia real” que ese movemento foi demostrando durante este tempo e que, porén, este réxime nega cada vez máis abertamente. Asumindo esa defensa do dereito a decidir de Catalunya, como tamén se formula alí desde forzas como a CUP, Procès Constituent e, agora con máis forza, ICV-EUiA, poderiamos abrir unha brecha profunda neste réxime e, á vez, estender a reivindicación dese dereito ao rexeitamento dos recortes, das privatizacións ou do pago da débeda ilexítima non só alí senón en todo o Estado.
Por iso, ante a proba de forzas que se anuncia non se pode ser neutral nin equidistante, xa que urxe xerar unha ampla corrente de opinión fronte á reacción maioritaria que fóra de Catalunya expresouse ante o recente acordo adoptado por catro formacións parlamentarias en torno á dobre pregunta e a data do referendo. Analizando esas respostas, e deixando á marxe os insultos e as peores descualificacións lidas e escoitadas (incluídas as de Aznar, Rosa Díez, a Fundación DENAES e os seus máis ferventes seguidores, dispostos a atopar amigos de ETA por todas partes), cabería distinguir tres tipos de actitudes, non necesariamente incompatibles: unha, a dos que persisten en negar a existencia dunha identidade nacional catalá e, polo tanto, dun conflito político; outra, a que se aferra á letra da Constitución do 78 para opoñerse a calquera consulta; e, por último, a que se propón unha reforma constitucional para avanzar cara un federalismo “á alemá”.
A primeira segue sendo predominante, por desgraza, nun segmento relevante da cidadanía que se socializou en torno a un nacionalismo español que non rompeu co “tradicional” senón que, máis ben, combina características herdadas do franquismo (especialmente na simboloxía) cos dunha idea de “Nación” (con N maiúsculo) que impide o recoñecemento doutras identidades nacionais en condicións de igualdade dentro do Estado español. O máis paradoxal desta actitude é que os que asumen ese discurso non se consideran nacionalistas, como recorda Joseba Sarrionandia na súa densa e excelente obra ¿Somos mouros na néboa? (Pamiela, Pamplona-Iruña, 2012): “O dos nacionalistas españois é unha cousa curiosa. A pesares de impoñer a súa nación a “todos” e non recoñecer ningunha outra nación no Estado, defínense xeralmente como “non nacionalistas” e chaman “nacionalistas” aos que non sexan “nacionalistas españois”. Significativa forma de facerse donos non só da nación senón tamén da linguaxe” (p. 613).
Unha variante desta actitude atópase entre xentes de esquerda que, aínda que non se identifican coa simboloxía franquista, consideran que a reivindicación do dereito a decidir desde Catalunya é unha “cortina de fume” para ocultar a cuestión social (algo que sen dúbida é certo no caso de CiU, pero non na ampla e plural maioría social que o reivindica) e, polo tanto, rexeitan ese dereito xa que se consideran “antinacionalistas”.
A segunda é aquela que, aínda aceptando que nas enquisas confírmase que existe unha ampla maioría na sociedade catalá que declara que Catalunya é unha nación e reclama o seu dereito a decidir o seu futuro, responde opoñendo a ese estado de opinión e á súa conseguinte demanda democrática unha defensa fundamentalista da Constitución (en particular, dos artigos 1.2 e 2 pero tamén do 155, que implicaría a suspensión da autonomía), rexeitando así calquera vía legal de convocatoria da consulta.
Forzas como PP, UPyD e incluso sectores do PSOE (con Alfonso Guerra, José Bono e Rodríguez Ibarra á cabeza) identificaríanse sen dúbida tanto coa primeira como coa segunda posición.
A terceira é a que foi asumida sen convicción pola dirección do PSOE, firmemente contraria a calquera celebración da consulta e preocupada unicamente por aprazar o problema mediante unha promesa de reforma constitucional “federalizante” que esixiría o acordo coa dereita española para levala a cabo e que seguiría, en todo caso, mantendo a existencia dunha única “Nación”. Unha posición que está condicionando cada vez máis ao PSC e que ameaza con deixalo nunha condición moi minoritaria en Catalunya.
Á marxe de todas elas vaise abrindo paso, porén, unha cuarta, defendida incluso por un “pai da Constitución” como Herrero de Miñón e por algúns “expertos” e columnistas xunto con IU, aínda coas súas contradicións, e outras forzas á súa esquerda, favorables á busca dunha vía legal para autorizar a consulta e incluso ao recoñecemento da realidade plurinacional dentro deste Estado e, por tanto, do dereito de autodeterminación. Trátase dunha resposta que axudaría sen dúbida a tender pontes, pero que sen ir acompañada por unha ampla presión popular a escala estatal non axudaría a desbloquear a situación actual nun sentido democrático radical.
Obviamente, esa presión, coa conseguinte labor político-cultural que debería acompañalo, debería articularse coas demandas que forman parte xa do acervo colectivo do movemento plural de indignación e, á súa vez, tería que contribuír á conformación progresiva dun bloque plural de pobos, dispostos a recuperar o mellor do imaxinario republicano que na nosa historia común puidemos compartir para transformalo e fusionalo nun proxecto de autoemancipación colectiva. Deste xeito poderíamos converter o próximo 9N nunha “oportunidade” e non nunha “ameaza”, como tamén se suxire nun artigo recente /1. Oxalá a campaña das eleccións europeas sexa xa unha primeira oportunidade para facer aparecer a voz dos que fóra de Catalunya non compartimos o discurso nacionalista español dominante e apostamos, en cambio, por procesos constituíntes rupturistas que podan logo converxer a escala estatal e europea.
Notas
1/ Hugo Martínez Abarca, “O 9N non é unha ameaza: é unha oportunidade. Unha proposta constituínte”,
http://www.cuartopoder.es/tribuna/e…
